Multilingual Turkish Dictionary

Azerbaijani Explanatory Dictionary

Azerbaijani Explanatory Dictionary
XEYLİCƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. ve zərf Olduqca çox, çox-lu, külli miqdarda. Xeylicə pulu var. Xeylicə kitabı var. // Adi qaydadan çox, bir qeder artrq. Xeylicə gəzdik. Xeylicə söhbətləşdik.
Axşam küləyi qalxar, əsər xeylicə yüngül; Gül ətrini duyduqca ötər şövqlə bülbül. A.Sehhet.

XEYMƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. [ər.] çadrr. Ey baba bəy, bu humayun əsgərin; Seşənbədə sərmənzili Car oldu. Məşriq tərəfində tazə qələnin; Quru-lub xeymələr bərqərar oldu. Q.Zakir. Ki, nagəh xeymə dalından bir övrət; Dedi ey hatəm, ey şahi-səxavət! Uşaqlarım qalıbdır bu gecə ac; Olub bir löqməyə məğmunu möhtac. S.Ə.Şirvani. Bəzən də yaşamaq həvəsilə tək; Bir insan ətrafa qılınc çəkərək; Bütün bir ordunu heyrətə salmış; Xeymələr dağıdıb, çadırlar almış. S.Vurğun.

XEYMƏGAH : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. [ər. xeyme ve fars.
..gah] Xeymeler (çadrrlar) qurulmuş yer, düşerge. Islam tarixinə daxil olmuş o qara xeyməgah artıq ilyarım idi ki, nəhəng bir qara quş kimi mənzil-mənzil qonaraq Məğribdən-Məşriqə doğru hərəkət edirdi.. Ə.Memmedxanlr.

XEYR : Azerbaijani Explanatory Dictionary

əd. [ər.] Bir şeyle razr olmadrqda ve ya verilen suala menfi cavab üçün işlenir. Suallarla razısan?
Xeyr. Gəzmək istəyirsən?
Xeyr. Gələcəksənmi?
Xeyr.
Eldarı hələ unutmamışsınızmı?
Xeyr, unutmamışam. S.Hüseyn. [Vaqif:] Xeyr, yanıldınız, ona dil verən; Gözilə dünyada alovlar görən; Kəndistan yeridir, bəli, kən-distan! S.Vurğun. // ümumiyyetle, etiraz, narazrlrq bildirir (bezen tekrar şeklinde). Xeyr, xeyr,
deyə qışqırdı. Xeyr, xeyr, razı deyiləm.
[Hacr Baxşeli:] Xeyr, Hacı Həsən ağa, qoy şeyx cənabları bizdə qonaq olsun. C.Memmedquluzade. [Sultan:] Xeyr, şəxs ola bilər ki, çox elm oxumuş olsun və tərbiyəsi az olsun. N.Nerimanov. // İnkar menasrnda işlenir.
Xeyr, gözəl deyil, çirkindir. Xeyr, çoxuşaqdır hələ.
[Hesen bey:] Cavanlığı? Xeyr, Məşədi Ibad qocadır. Bəs nəyi?
.Mə-şədi Ibadın pulu, malı, dövləti? ü.Hacrbe-yov. Ondan uzaqlarda bir səyyarə var; Xeyr, səyyarə yox, bir təyyarə var. M.Rahim.

XEYRAT : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. [ər.] din. ölmüş adamrn xatiresine verilen yemek; ehsan. Dedi ki, mən edən zamanda vəfat; Dəfn edin, ver-məyin mənə xeyrat. S.Ə.Şirvani.
.Elə bunu götürək ki, bu axır vaxtlarda başlayıbsınız nuxalılara dəlil və nəsihət eləməyə ki, çaxır içib keyflənməsinlər və palaz-paltarlarını satıb xeyrat verməsinlər. "Mol. Nesr." // Savab üçün verilen pul, yemek ve s., ha-bele savab üçün edilen işler. Xeyrat payla¬maq.
Günlərin bir günündə bir molla Coratdan Türkana xeyrat yeməyə gedirdi. (Nağrl). Halvanın və xeyrat plovlarının savabını və lazım olmadığını dananlar kafir və mürtəddirlər.. Ə.Haqverdiyev.

XEYRƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. Misden, alüminiumdan, sax-srdan ve s.-den qayrrlan deyirmi, derin qab. Əti xeyrədəyumaq. Meyvəni xeyrəyə qoymaq.

XEYRİ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

XEYRİGüLü is. Qrrmrzr rengli, topleçekli gül; mexmergülü. Xiyabanın hər iki tərəfini yeni açılmaqda olan xeyri, şəb-bu, qırmızı zanbaq və sair rəngarəng çiçək-lər bürümüş idi. M.S.Ordubadi.

XEYRİYYƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. [ər.] Xeyir iş, ehtiyacr olanlara kömek, yardrm meqsedini güden.
□ Xeyriyyə cəmiyyəti
ci il inqi-labrndan evvel maarif, sehiyye, medeniy-yet ve s.-ni inkişaf etdirmek meqsedi ile camaatdan pul toplayan cemiyyet. [Mirze Qedir]
.milli mətbuatda ara-sıra nəşr et-diyi məqalələri ilə, xeyriyyə və maarif cə-miyyətindəki fəaliyyəti ilə
. şöhrət və nüfuz qazanmışdı. S.Hüseyn.

XEYRİYYƏÇİ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. Xeyriyye cemiyyetinin işinde iştirak eden, xeyriyye cemiyyetinin üzvü.

XƏBƏR : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. [ər.]
Bir iş, hadise ve s. haq-qrnda melumat. Nə lazım olmuşdu ki, belə dəhşətli xəbəri şaha verib bu qalmaqala səbəb ola və özünü dəxi həlakətə sala? M.F.Axundzade. Bu yavuqlarda bizim sahib-mənsəblərdən birisinin ölüm xəbərini qəzet-lərdə oxuduq. C.Memmedquluzade. [Ağa-yar] "Bakıdan komissiya gəlib" xəbərini eşidincə, çox dilxor oldu. Ə.Əbülhesen.
□ Xəbər almaq
soruşmaq, bilmek, iste-mek. Məsələni xəbər almaq. Işi xəbər al-maq.
Xəbər alsa səndən: o binəvanın; Necə keçir ruzigarı görəsən; Söylə ki, göz yolda, könül intizar; Şəm tək oturub süb-hədək ağlar. Q.Zakir. [Axundov:] Canım, qız biryasin surəsini bildi, bəsdir, kifayətdir və oğlana da lazım olan məsələləri gəlib mənim kimi axundlardan xəbər alar, vəs-salam. C.Cabbarlr. Xəbər çıxmaq
bir hadise ve s. haqqrnda söz eşidilmek, şayie çrxmaq (yayrlmaq). Xəbər çıxmamaq
get-miş, yaxud yoxa çrxmrş bir adamdan, ya da gözlenilen bir işden heç bir soraq gelmemek,
heç bir xeber eşidilmemek. [Uşaqlann]
.ata-larından bir xəbər çıxmadı. S.S.Axundov. Xəbər eləmək
bildirmek, xeberdar etmek. Gələcək nəslə şerim bu gündən; Hay vurub, qıy vurub, xəbər eyləsin. M.Rahim. Xəbər gəlmək
söz eşidilmek, melumat gelmek. Ta ki xəbər gəldi xublar şuxundan; Əl çəkdim cahanın varü yoxundan. M.V.Vidadi. Xəbər gətirmək
gördüyü ve ya eşitdiyi bir şey haqqrnda melumat vermek, bildirmek. Bələd-çinin biri xəbər gətirdi ki, məftil hasarın bir kilometrliyini düşmən minalamışdır. Ə.Veli-yev. Səhər Səriyyə xəbər gətirdi ki, kəndə yaman küy düşüb. İ.Əfendiyev. Xəbər tut-maq
soruşub bilmek, melumat almaq, melu-mat elde etmek, xeberdar olmaq. Biz cəbhə-nin vəziyyətindən xəbər tuturduq. M.S.Ordu-badi. [Ferhad Nazlrya:] Sən də buradasanmış, Nazlıcan, yenə Mustafa ilə mənim görüşümdən xəbər tutmusan? Ə.Memmedxanlr. Xəbər vermək
melumat vermek, bildirmek, xe-berdar etmek, çatdrrmaq. Lalə tək daği-dili-sineyi-suzanımı gör; Ver xəbər dilbəri-süsənbərə, ey badi-səba. S.Ə.Şirvani. Kət-xuda Bayramı tutub dama salmaq, elə gecə ikən şəhərə çapar yollayıb rəisə xəbər vermək istədi. M.Hüseyn. Ancaq qorxdu ki, onlar bunu başqalarına xəbər verərlər. M.Rzaquluzade. Xəbər yayılmaq
şayie yayrlmaq, söz ya-yrlmaq. Lakin çox çəkmədi ki, elə bil bütün quşlara xəbər yayıldı. Ə.Memmedxanlr.
..xəbəri gəlmək
1) haqqrnda melumat gelmek, neticesi bilinmek, sorağr gelmek. Məktubun xəbəri hələ də gəlməyib; 2) birinin ölümü haqqrnda melumat, xeber gelmek. ölüm xəbəri gəlmək.
Melumat, bilik, vaqiflik. Onun elmdən heç xəbəri yoxdur. Bu işdən xəbərim yoxdur.
qram. Mübteda ile ifade olunan eşya-nrn elametini gösteren cümlenin iki baş üz-vünden biri.
Yalnrz cem şeklinde: xəbərlər
vaxta-şrrr neşr edilen bezi mecmuelerin adr. "Azər-baycan Elmlər Akademiyasının Xəbərləri".

XƏBƏRÇİ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is.
Xeber getiren, müjdeçi. Bu əsnada xəbərçi gəlir, qeyrətkeş arvad mətanəti-qəlb ilə ondan təvəqqe edir ki, heç bir şeyi gizlətməyib, ona dürüst xəbər versin. F.Köçerli.
Xeberçilik eden, xeberçilikle meşğul olan; çuğul, donosçu; adamsatan. Xəbərçi yalançı olar, yalançı xəbərçi. (Ata. sözü). Onun tərəfindən olun arxayın; Yoxdur kən-dimizdə xəbərçi, xayın. H.K.Sanrlr. [Qrzrl Arslan Toğrula gönderdiyi mektubda] Rəiy-yətinə o qədər adil və mehriban olmalısan ki, ətrafında casus, xəfiyyə və ya xəbərçilər saxlamağa ehtiyac qalmasın. M.S.Ordubadi.

XƏBƏRÇİLİK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. Birinden o birine xeber verme, söz gezdirme, çuğulçuluq, şeytan-çrlrq. Bir tərəfdən də Şahmar xəbərçiliyinin üstündə dişinin dibindən çıxanı [Şahperinin] üzünə çırpmışdı. B.Bayramov. □ Xəbərçi-lik eləmək (etmək)
birinin sözünü baş-qasrna demek, söz gezdirmek, şeytançrlrq elemek. Yoldaşından xəbərçilik etmək. Ev-dən xəbərçilik eləmək.

XƏBƏRDAR : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. [ər. xeber ve fars.
..dar]
Bir işden xeberi, melumatr olan, agah olan, melumatlr. Ol zalimi-bədxu, şuxi-sitəmkar; Zakirin halından deyil xəbərdar. Q.Zakir.
.Oturanların hamısı Məhəmməd Həsən əminin ziyarət qəsdindən xəbərdar-dılar. C.Memmedquluzade. □ Xəbərdar etmək (eləmək)
melumat vermek, ehva-latr bildirmek, çatdrrmaq, agah etmek. Məni işdən xəbərdar et.
[Reşid:] Əzizim, əhva-lından məni tez-tez xəbərdar et ki, bəlkə mən də səbr edə biləm. İ.Musabeyov. Nu-rəddin evlərinə qayıtdıqda Bahar onu əhvalatdan xəbərdar etdi. S.S.Axundov. Xəbərdar olmaq
bir şey, hadise haqqrnda melumatr olmaq, agah olmaq, bilmek. Yoxdur əhvalıma bir kəs ki xəbərdar olsun. S.Ə.Şirvani. Bir-birinin əhvalından xəbər-dar olandan sonra Bahadır çay tədarükü etdi. N.Nerimanov. Şaqqulu işdən xəbərdar olub, həyətə girdi. çemenzeminli.
Əmr şeklinde: xəbərdar!
ehtiyatlr olmağa çağrrrş.

XƏBƏRDAREDİCİ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. Olacaq ve ya ola
bilecek bir işi birine başa salmaq, bildirmek, ayrltmaq üçün edilen (işare ve s.). Nəcəf azca tutqun halda bu tərəfə çevrildi, qızların hər ikisinə xəbərdaredici bir nəzər fırladıb dedi:
Hə, nə təklif var? M.İbrahimov.

XƏBƏRDARLIQ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is.
Xeberdar etme,
melumat verme, qabaqcadan deme, bildir¬me. Xəbərdarlıq üçün gələn qadın Tanya idi. A.Şaiq. Dəstə hərəkətə gəlməkdə ikən, kiminsə bərkdən bu xəbərdarlığı eşidildi.. Ə.Əbülhesen. Zərqələmin bu xəbərdarlıq-dan məqsədi vardı. Ə.Sadrq.
Qebahet edene bir daha qebaheti tek-rar etmemek üçün verilen gösteriş. □ Xəbər-darlıq etmək
qabaqcadan demek, bil-dirmek, çatdrrmaq.
.Güldəstə gərgin halda xəbərdarlıq etdi. H.Seyidbeyli. Usta əlində-ki taxtanı kəndirlə möhkəm bağladı, xəbər-darlıq edib kəndiri dartdı. M.Süleymanov. Xəbərdarlıq vermək
xeberdar etmek, qabaqcadan demek, bildirmek. [Toğrul:] Yoldaş Imamyar doğru deyir, [Yaşar] mənə demişdi,
.xəbərdarlıq vermişdi. C.Cabbarlr.

XƏBƏR-ƏTƏR : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. Xeber, soraq; iz. Dörd
il idi ki, ondan bir xəbər-ətər yox idi. S.S.Axundov. [Mesme:]
.Təzəlikdə heç xəbər-ətər yoxdu. Anası ölmüş düşdü qür-bətə, yaman düşdü. Mir Celal. [Sedef:] Dörd il Uğurdan heç bir xəbər-ətər olmadı. İ.Əfendiyev.

XƏBƏR-ƏTƏRSİZ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

zərf Xebersiz, izsiz,
soraqsrz.

XƏBƏRLƏŞMƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

"Xeberleşmek"denf.is.

XƏBƏRLƏŞMƏK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

f. Bir-birinden xeber
tutmaq, soraqlaşmaq.

XƏBƏRSİZ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

zərf
Xeber vermeden, de-meden, soruşmadan, qabaqca bildirmeden; icazesiz. Bir gün xanlara tamaşaya gələn qızların içində Iskəndərin bacısı Leyla da var idi, qardaşından xəbərsiz qızlara qo-şulub gəlmişdi. E.Sultanov. [Növreste:] Məndən xəbərsiz məni necə ərə verərsən? Ə.Haqverdiyev.
Melumatsrz, biliksiz. Işlərdən tama-milə xəbərsizdir.
məc. Qayğrsrz, heç bir şeyin fikrini, derdini çekmeyen. Səriyyə xala geri döndü və iki körpə qız uşağının hər şeydən xəbərsiz (z.) yatdığı tərəfə baxdı.. M.İbrahimov. □ Xəbərsiz olmaq
melumatr, xeberi ol-mamaq.
.[Perşan] bütün günü evdən çıx-madığını, kino məsələsindən xəbərsiz oldu-ğunu gizlətsə də, hər halda marağını yatıra bilmədi. M.İbrahimov.
XƏBƏRSİZ-ƏTƏRSİZbax xəbər-ətər-
siz. Xəbərsiz-ətərsiz itmək. Xəbərsiz-ətərsiz yox olmaq.
[Serdar:] Xəbərsiz-ətərsiz gedib,
. bu gün ovçu Ağabala bazarda elə sözlər danışırdı ki... S.Rehimov.

XƏBƏRSİZLİK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is.
Heç bir xeber,
melumat olmama.
Melumatsrzlrq, biliksizlik, xeberi ol-mama.

XƏBİS : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. [ər.] Başqasrnrn pisliyini is-teyen, alçaq, eclaf, xain, murdar. Xəbis adam. Xəbis məqsəd. Xəbis ürək.
[Beh-ram:] [çiçekler] zərifdirlər, xəbis əllərə davam etməyib solarlar. C.Cabbarlr. [Əse-dulla:] Mən [Memmedxanrn] xəbis bir adam olduğunu bilirdim, lakin bu qədər alçaq, pulpərəst olduğunu fikrimə belə gətirməzdim. P.Makulu. // İs. menasrnda. Müxənnət səgrəqib o xain, xəbis; Nə yaman qandırıb əyyara məndən. Aşrq Əlesger. Prokurorun səsi tutqun çıxdı:
Böhtandır!
.Xəbislər indi də bu taktikaya keçiblər. M.Hüseyn.

XƏBİSLİK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. Alçaqlrq, eclaflrq, xainlik, pislik. Nubar qarının hərəkətləri Qəhrəma-nın gözü qabağında öz xəbisliyini göstə-rirdi. S.Rehimov. // Alçaq hereket, iyrenc hereket, rezalet. □ Xəbislik etmək (elə-mək)
alçaqlrq etmek, eclaflrq etmek, alçaq iş görmek.

XƏBTİ-DİMAĞ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

ax xəfti-dimağ. Səndə vardır nişani-xəbti-dimağ; Səni lazımdır eyləmək bəs dağ. S.Ə.Şirvani.

XƏCALƏT : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. [ər.]
Utanrlacaq hal, utanmağa sebeb olan şey, utanma. [Gülzar:] Allah, xəcalətimdən bibimin üzünə baxa bilmirəm. S.S.Axundov. Indi qonaqlardan çoxu sanki bir xəcalət hissi duyaraq, başını aşağı dikmişdi. Ə.Memmedxanlr. // Xeca-letli. [Senuber Perşana:] Hamıdan çox sənin qarşında xəcalətəm, ana! B.Bayra-mov. □ Xəcalət çəkmək
çox utanmaq, çox srxrlmaq, heya etmek, ar etmek, utanrb-qrzarmaq.
.Yazıq həkimin yanında çox xəcalət çəkdim.. C.Memmedquluzade. Arvad-lara gəldikdə, oğlan doğmadıqlarına görə hər ikisi özlərini müqəssir hesab edir və Məşədi Quludan xəcalət çəkirlərdi. T.Ş.Simurq. Nər-giz dərhal anasının qucağından sürüşüb yerə düşdü və bir az əvvəlki hərəkəti üçün indi xəcalət çəkdi. Ə.Memmedxanlr. Xəcalət eləmək
utandrrmaq, başraşağr elemek, rüs-vay elemek, xecalet çekmesine sebeb olmaq. [Hesen xan:] Bu ələngələri qonağa göstərib məni xəcalət eləməkdə məqsədin nədir? "Kor-oğlu". [Qarr:] Uzü tökülmüş qız kişini Kəblə Qənbərin yanında xəcalət elədi. çemenze-minli. Nanəcib insanla olmasın aran; Səni xalq içində xəcalət eylər. Aşrq Şemşir. Xə-calət olmaq
birinin yanrnda utanrlacaq işi olmaq, xecaletli olmaq, başraşağr olmaq. Na-mus qədri bilib, nanı gözləyən; Inşaallah, heç yerdə xəcalət olmaz. Aşrq Əlesger. Məzəmmət etməsin səni tay-tuşun; Olma dost yanında xəcalət, oğul! Aşrq Hüseyn. Xəcalət vermək
utandrrmaq; utanmasrna, srxrlmasrna sebeb olmaq, pis veziyyetde qoymaq. [Mirze Se-mender:] Lap, Hacı Əhməd, xəcalət verirsi-niz. C.Cabbarlr. [Qedir:] Xəcalət verməyin, a bəy, kasıb evi olanda nə olar? Buyurun yuxarı başa. Mir Celal. Xəcalətindən çıx-maq
evezini vermek, qarşrlrq olaraq bir şey vermekle ve ya etmekle evezini çrxmaq. [Anasr:]
.Vallah, axund, daha bir şey tapa bilmədim. Allah qoysa, yenə xəcalətindən çıxarıq. B.Talrblr. [Hacr Ağakerim:] Başın ağrı çəkməsin. Sonra yenə səni görüb xəca-lətindən çıxaram. S.Rehman.
Xəcalətlə şeklinde
utana-utana, srxrla-srxrla. Haşım çox xəcalətlə şəkər-çörəyini çıxarıb arvadına verdi. B.Talrblr. [Böyük oğlan] xəcalətlə dedi:
Ata, əlim boşdur, üzüm qara; Su dərdinə yoxdur çara.
M.Dilbazi.
◊ Xəcalətindən yerə girmək
berk utanmaq, adam üzüne baxa bilmemek.