Multilingual Turkish Dictionary

Azerbaijani Explanatory Dictionary

Azerbaijani Explanatory Dictionary
XRONOLÖGIYA : Azerbaijani Explanatory Dictionary

[yun. chronikos
vaxt ve logos] Tarixi ardrcrllrq. ["Hophopna-me"]
cü il çapından fərqli olaraq, bu nəşrdə xronologiya əsas alınmış, əsərlər jan-rına və yazılma tarixinə görə qruplaşdırıl-mış, hər fəslin axırında isə "illəri məlum ol-mayan" əsərlər verilmişdir. M.Memmedov.

XRONÖMETR : Azerbaijani Explanatory Dictionary

[yun. chronos
vaxt ve metreo
ölçürem] Astronomlarrn, geodezi-yaçrlarrn, denizçilerin işletdiyi xüsusi deqiq saat növü.

XRONOMETRÄJ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

[yun. chronos
vaxt ve metreo
ölçürem] Əmek prosesleri müd-detinin saniyeölçen vasitesile deqiq ölçül-mesi (müessiselerde, istehsalatda emeyin normalaşdrrrlmasrnda tetbiq olunur).

XRONOMETRAJÇI : Azerbaijani Explanatory Dictionary

Xronometraj aparan şexs.

XRONOMETRAJLAMA : Azerbaijani Explanatory Dictionary

"Xronometraj-lamaq"dan f.is.

XRONOMETRAJLAMAQ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

f. Xronometraj vasitesile ölçmek.

XRONOSKÖP : Azerbaijani Explanatory Dictionary

[yun. chronos
vaxt ve skopeo
baxrram] Son derece qrsa (saniye-nin minde birine qeder) vaxtlarr ölçmek üçün elektrik saatr.

XU : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. [fars.] klas. bax xoy. çox gözəlsən, amma xuyundur yaman; Baxmazsan üzümə mənim çox zaman. M.P.Vaqif. Duzlu heka-yətin, nəməki sözün; Pəsəndidə xülqü xuyun istərəm. Q.Zakir.

XUB : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. ve zərf [fars.] klas.
Yaxşr, gö-zel, xoş. Gümüş kəmər xub yaraşır belinə; Yaxası qızıldan düymələnibdi. Aşrq Əlesger. // Yaxşrca, berk, emelli-başlr. Xub yeyib-içdilər. Xub əzişdirdilər.
is. məc. Gözel, dilber. [Qerib:] Bir əl vurun, xublar girsin oyuna; Mən qurbanam qamətinə, boyuna. "Aşrq Qerib". Vaqif səni sevdi xublar içində; Bir taza qonçasan gülzar içində. M.P.Vaqif.
"Yaxşr", "razryam" menasrnda (razrlrq bildirir). [Miraxur:] Xub, Şah Abbas o vəqt-də padşah idi. Hökmü bizə rəvan idi. M.F.Axundzade.

XUBLUQ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. klas. Gözellik, göyçeklik. [Kerem:] Camalın xubluğu mat elər şahı; Göylərə dayanır aşığın ahı. "Əsli ve Ke-rem". Əl işin, gül naxışın; Xoyun, xasiyyətin gözəl; Xubluğun, yaraşığın; Aldığın baratın gözəl. Aşrq Əlesger. Nə gözəl çəkilib qəddü qaməti; Xubluğu mahala car, bizə gəldi. Aşrq Hüseyn.

XUBRU : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. [fars.] klas. Gözelüzlü, göy-çek, qeşeng, xoşbeniz. [Heremlerin] cüm-ləsindən iki nəfər dilbəri-xubru ki, xilafi-rizaları ilə şahın hərəmxanəsinə düşmüşdü-lər, qayət şərm ilə və ahəstə səslə ərz etdi-lər.. M.F.Axundzade. Nə kami-dil verər; nə könül yanar; Məgər xubrular savab istə-məz? Q.Zakir.

XUDA : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. [fars.]
Allah, Tanrr. Bəlalər-dən səni saxlasın xuda; Sən tək gözəl, əldən olmasın cida. M.P.Vaqif. Ey xuda, kim çəkər axırda gülabın bu gülün; Dərdi-sər dəfinə aləmdə bu dərman gülüdür. S.Ə.Şirvani. [Sitare:] Xuda bilir ki, səni qəlb-safidən se-virəm. C.Cabbarlr.
Xudaya şeklinde nida
ay Allah, ilahi (Allaha xitab, müraciet, yalvarrş). [Kerbe-layr Qedim:] Xudaya, cəlalına şükür. Indi sənə inanmayanlar sənin qüdrətini öz göz-ləri ilə gördülər. Ə.Haqverdiyev. [Ana:] Onu jandarmalar gəzir dörd gözlə; Xudaya! Qə-ribdir, sən onu gözlə! S.Vurğun. "Şükür sənə, xudaya, hələ ki birtəhər süyüşdük"
deyə [Əllezoğlu] pıçıldadı. İ.Huseynov.

XUDAHAFIZ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

nida [fars. xuda ve ər. ha-fiz] "Allah hifz elesin", "Tanrr saxlasrn" menasrnda vidalaşrb ayrrlanda deyilir
sağ ol! sağ olun! [Şah:] Dəxi məni axtarmayın ki, görə bilməzsiniz! Xudahafiz!
deyib, taxtdan dü-şüb hərəmxanəyə rəvanə oldu. M.F.Axund-zade. Bizim bəzi boşboğaz yazıçılarımız da oxşuyurlar haman təbiblərə ki, azarlının nəb-zinə baxandan sonra, "xudahafiz" deyib börk-lərini axtarırlar. C.Memmedquluzade. [Əs-ger:] Rüstəm bəy, xudahafiz! Məşədi Ibad, xudahafiz! ü.Hacrbeyov.
Onda xudahafiz,
deyə kişi qəzəblə donquldanıb yenə getdi. H.Seyidbeyli. □ Xudahaflz eləmək
bax xudahaflzləşmək. Plovdan sonra durdum, xudahafiz elədim... Ə.Haqverdiyev. Tele-qrafçı xudahafiz edib getdi. T.Ş.Simurq.

XUDAHAFlZLƏŞMƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

"Xudahafizleş-mek"den f.is.

XUDAHAFlZLƏŞMƏK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

f. Xudahafiz (sağ ol) deyib biri-birinden ayrrlmaq, sağollaş-maq. [İmran kişi:] Bir az da Ismayıllını din-ləyəndən sonra xudahafizləşib, trubkanı ye-rindən asdı. M.Hüseyn. Aydın başı ilə xuda-hafizləşib qapıya tərəf getdi. H.Seyidbeyli. Dilbər utana-utana mühəndislə xudahafiz-ləşib, təpəyə qalxmağa başladı. Ə.Sadrq.

XUDANƏKƏRDƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

[fars.] "Allah eleme-sin", "iraq olsun" menasrnda qorxulu, ze-rerli bir şey, hadise haqqrnda deyilir. [Sultan bey:]
.Dedim gedim görüm, bəlkə qız, xudanəkərdə, özünə bir xəsər-zad yetirdi. ü.Hacrbeyov. [Axund:] Neçə gün-dür, deyirdim ki, ay kişi, nə olubdur ki, Səfər bəy axır zaman heç görünmür, xudanə-kərdə, görəsən, bur xəta üz verməyib ki. B.Talrblr. [Dükandarlardan biri:] Elə xəl-vətdə, xudanəkərdə, bəlkə də bir iş elədi [Settar], bu işlərə xan özü əncam çəkməli-dir. P.Makulu.

XUDAVƏND : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. [fars.] klas.
Allah, Tanrr. [Molla Qurban Ferruxa:] Xudavənd təbarək və təala ruzini həmişə artıq eləsin, inşallah. Ə.Veliyev. □ Xudavəndi-aləm (Allahrn vesflerinden biri, dünyanrn sahibi, ağasr)
Allah. Bu surətdə nə səbəbə xudavəndi-aləm özünün kitabını gətirən-
lərin dinlərindən bir neçə min il əvvəl belə cürbəcür batil dinlərin meydana çıxmasına razı olmuşdur. M.F.Axundzade. [Srğrrçr:] Indi, əmi, get, bax gör xudavəndi-aləm nə cür gözəlləryaradıb. "Aşrq Əlesger".
Xudavənda (bezen xudaya-xuda-vənda) şeklinde nida
ay Allah! ey Tanrr! (Allaha xitab). Fələk qoymaz ki, ol mahə verim mən canımı bir gün; Xudavənda, bi-lirsən kim, deyildir himmətim naqis. S.Ə.Şirvani. [Xrrda xanrm:] Xudavənda, görəsən mənim kimi də dünyada bir bədbəxt varmı? N.Vezirov. [Mersiyexan:] Xudaya-xudavənda! Bu nazənin sənəm huriyi-riz-vanmı? çemenzeminli.

XUDBİN : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. [fars.] Ancaq özünü düşü-nen, öz menafeyini her şeyden yüksek tutan adam; eqoist. Müəllim əvvəldə molla Xəlil ilə mübahisəyə girişmək istəməyirdi, onu xudbin bir adam tanıyırdı. S.Hüseyn. çox savadlı və çox bilikli, şöhrətpərəst, xudbin, hakimiyyət sevən oğrunun, həris və yalan-çının öhdəsindən gəlmək çox çətindir. M.İbrahimov. Bütün istedadsız və xudbin adamlar kimi Kərəmov da paxıl və xəbisdir. İ.Əfendiyev.

XUDBİNLIK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. Ancaq özünü düşünme, özünü isteme, öz menafeyini hamrdan yüksek tutma; eqoistlik. Vay cəhalət, vay xudbinlik, siz neçə-neçə müsibətlərə bais-siniz? N.Vezirov. [Cefer Rüstembeye:] Qardaş, hər kəsin əlinə nə düşdü, gərək xudbinliyi kənara qoyub, yoldaşını da yada salsın.. çemenzeminli. Gülnaz lovğa bir xudbinliyi ifadə edən bu sözlərdən tutulub sıxıldı. Q.İlkin.

XUDMANI : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. ve zərf [fars.]
Gizli, dost-yana, mehremane, mehremane bir şeraitde başqalarrnrn olmadrğr bir şeraitde. Xudmani söhbət. Xudmani danışıq.
Bəli, mən istəyirəm söhbətimiz xudmani olsun,
deyə, Müqim bəy yan-yörəsinə baxdı. S.Rehimov.
Ancaq en yaxrn, en inamlmrş adam-lardan ibaret. [Qehreman:]
.Xudmani bir məclis düzəldərəm. S.Rehimov. Fevral ayının
də Ağa Mirsadıq ağa ikisini də axşam yeməyinə dəvət etdi. Bu çox "xud-mani" bir qonaqlıq idi. Bir ev sahibi, iki də qonaq
vəssalam. Qantemir. // Xelveti.
[Firidun] xudmani bir bağı və həyəti olan yaxşı bir adama rast gəldi. M.İbrahimov.
Bir aileye mexsus, kiçik. Karvan-saranın hətta xüsusi çalğıçıları və nəğməçi cariyələri vardı ki, bu və ya digər hücrədə xudmani eyş-işrət məclisi qurulanda nəğ-məçi cariyələr o məclislərə ruh verir, əvəzində maddi nemətlər kəsb edirdilər. Ə.Memmedxanlr.

XUDPƏSƏND : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. [fars.] özünü çox beyenen, özünden çox razr; lovğa, xudbin. Qənbərin bu sözləri məğrur və xudpəsənd Varisdə böyük bir maraq oyatdı. A.Şaiq. Xudpəsənd xan bir zamanlar həmin bəylər, əyanlar qarşısında məğlubiyyətə düçar olduğunu hələ də həzm edə bilməmişdi. Ə.Memmedxanlr. // İs. menasrnda. öz ha-lını düşünmə tez, xalqın üçün külüng vur; Qeyrətsizi, xudpəsəndi tarix haqlı unudur. S.Vurğun. [Aydrn:] Xudpəsənd öz canının dərdinə qalıbmış. H.Seyidbeyli.
XUDPƏSƏNDLIKis. özünü çox beyenme, özünden çox razr qalma; xudbinlik, lovğalrq. [İkinci mühendis:]
.Mən özüm də nadan bir şəxs olduğumdan [Yaqubun] xudpəsəndli-yinə etiraz etməyib, dediklərini bir məlumat olaraq qəbul eləyirdim. B.Talrblr. öz xudpə-səndlik mərəzi ilə yaşayıb, gözü yan-yörəsini seçməyən Kamilov indi özünü təklənən gördü. S.Rehimov. [Tahirin] fikrincə hər addımda xudpəsəndliyə qapılmaq,
. narazılıq eləmək faydasız bir işdi. M.Hüseyn.

XUL : Azerbaijani Explanatory Dictionary

XULBALIGI is. zool. Əsasen deniz-de yaşayan xrrda balrq növü.

XULIQÄN : Azerbaijani Explanatory Dictionary

[ing. adam adrndan] Xuliqan-lrq eden adam. Nədən qalxışdı xulqanlar; Satıldı pula imanlar; Töküldü bigünah qan-lar. M.Ə.Sabir. Qıza sataşmaq istəmişdilər, çığırıb xuliqanların əlindən qaçmışdı. H.Seyidbeyli. Gər deyən olsa ki, xuliqandı bu; Inanmarıq biz ona, böhtandı bu; Gör necə bir modabaz oğlandı bu. Ə.Vahid.

XULIQANLIQ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. İctimai qayda-qanunu, ümumi nizam-intizamr, exlaq normalarrnr pozma hereketleri, cemiyyete hörmet etme-me; deleduzluq. Xuliqanlıqla mübarizə.
[Cemile], özilə həyat yoldaşı olacaq bir adamın klub kimi ictimai bir yerdə cəncəl çıxarıb xuliqanlıq yapmasına bir məna verə bilməyirdi. S.Hüseyn.

XUMAR : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. [ər.]
Süzgün (göz, baxrş haqqrnda). Nə baxırsan pəncərədən; Xumar gözün süzən gözəl?! Aşrq Əlesger. Qız isə Bahadırı görüb yanından keçərkən, xumar gözlərini Bahadıra süzdürdü. N.Nerima-nov. Yüzillik bir ömrü qurban verərdim; Xumar gözlərinə baxsaydım bir an. R.Rza.
Keflilik, mestlik. Xanın bu nərəsinə xumardan sərasimə ayılan qaçaqlar dəhşət-dən yerlərində donub qaldılar. M.Rzaqulu-zade. □ Xumar olmaq
keflenmek, mest olmaq, neşelenmek. Gecə və gündüz məst xumar olan xəlifə, Əmin ağamın ona gön-dərdiyi həcvi oxuyub üç gün üç gecə yasa batmışdı. Ə.Memmedxanlr.